Początki z czasów krzyżackich
We wczesnym średniowieczu okolice dzisiejszego Kętrzyna zamieszkiwali Prusowie z pogańskiego plemienia Bartów. Przegonili ich stąd Krzyżacy, którzy na skraju puszczy, przy pruskiej osadzie Rast, wybudowali drewnianą strażnicę nazwaną Rastenburg. Znajdowała się ona prawdopodobnie na wzgórzu nad rzeką Guber, w miejscu gdzie około pół wieku później wybudowano obronny kościół św. Jerzego.
Jak możemy się spodziewać, strażnica bywała palona, odbudowywana. Działo się tak wówczas ze wszystkimi strażnicami Krzyżaków. Z czasem położona przy strażnicy osada zaludniła się, aż w 1357 r. otrzymała prawa miejskie. Wówczas też rozpoczęto budowę murowanego zamku usytuowanego w południowo-wschodnim narożniku murów miejskich.
Niezwykły obronny kościół
Kościół św. Jerzego został wzniesiony w latach 1359-1407 i włączony w system obwarowań miejskich. Ma bardzo grube i szerokie mury, 2 ciężkie wieże. Chyba jedynie witraże powodują, że nie jest na pierwszy rzut oka odbierany jako zamek. Jest to najlepiej zachowany kościół obronny na Mazurach.
W średniowieczu w przyziemiu wieży zachodniej znajdowały się cele więzienne!
Uhonorowana świątynia
Kościół św. Jerzego ma tytuł bazyliki mniejszej (jest to tytuł honorowy, który otrzymują kościoły wyróżniające się wartością zabytkową, liturgiczną, pielgrzymkową i duszpasterską) oraz pełni funkcję kolegiaty. Kolegiatą jest kościół niebędący katedrą, przy którym istnieje kapituła, czyli zespół duchownych w randze kanoników, mających prawo wyboru biskupa.
Przebudowy, odbudowy
Pierwotna budowla była jednonawowa. Na przełomie XIV i XV wieku nastąpiła gruntowna przebudowa i tak kościół stał się trzynawową bazyliką. Podwyższono szczyt zachodni i wieżę południowo-zachodnią, a od strony południowej dobudowano kaplicę św. Jakuba.
W 1500 r. dobudowano prezbiterium z piętrową zakrystią o gwiaździstym sklepieniu - koniecznie zwróćcie na nie uwagę. Tworzą je gwiazdy ośmioramienne wpisane w dwie gwiazdy czteroramienne, które zastąpiły dotychczasowe drewniane stropy i stanowią wielką wartość artystyczną.
Nie przegapcie także i tej ciekawostki - prezbiterium jest odchylone skośnie do osi nawy głównej co stanowi osobliwość architektoniczną nie tylko w Polsce, ale i w Europie. Odwiedzający świątynię stojąc na środku kościoła widzą tylko dwa witraże w prezbiterium - środkowy i prawy. Żeby zobaczyć lewy witraż, trzeba wyraźnie przesunąć się w prawo.
Ostateczny wygląd kościół św. Jerzego uzyskał w 1515 r. a przebudowy dokonał mistrz Matz z Gdańska. To on wykonał cudowne kryształowe sklepienia.
Tu rozpoczyna sie historia Sanktuarium w Świętej Lipce
Z celami więziennymi świątyni związana jest legenda. w jednej z nich znajdował się więzień skazany na śmierć. To właśnie jemu ukazała się Matka Boska i poprosiła o wyrzeźbienie jej postaci z Jezuskiem. Jej niezwykły obraz wbił się go głowy skazańca tak silnie, że w ciągu nocy w natchnieniu wyrzeźbił w drewnie to, o co prosiła. Figurka była niezwykłej urody i wprawiła wszystkich w zachwyt i zdziwienie. Uwolniono więźnia wierząc, że był to znak boski. On uważał tak samo, dlatego będąc już na wolności, zawiesił figurkę na lipie przy drodze z Kętrzyna do Reszla. Figurka Matki Bożej z Dzieciątkiem zasłynęła cudami. Właśnie w jej miejscu stoi teraz Santktuarium Maryjne w świętej Lipce.
Zniszczenia
Kościół św. Jerzego ucierpiał w czasie pożarów 1500 r. i 1592 r. oraz od uderzeń pioruna w latach 1638 i 1700. Swoje zrobiła także II wojna światowa. W 1945 r. w wyniku wybuchów bomb w pobliskiej Gierłoży, gdzie znajdowała się Kwatera wojenna Hitlera "Wilczy Szaniec", wyleciały wszystkie okna kętrzyńskiego kościoła, spadła większość dachówek i popękało sklepienie. Przed przekazaniem kościoła katolikom (znajdował się on przez jakiś czas w rękach protestantów) w 1946 r., wiele cennych zabytków zaginęło.
Wnętrze kościoła
Nad zakrystią znajduje się empora przeznaczona na salkę muzealną. Mieści się tam bogata dokumentacja fotograficzno-historyczna - dzięki niej zobaczysz, jak kościół wyglądał dawniej.
Zwróćcie uwagę na:
- płytę nagrobną Krzysztofa Schenka von Tautenburg zm. 1597 r. z wizerunkiem całej figury zmarłego
- Pietę obok ołtarza (pieta to przedstawienie Matki Boskiej trzymającej na kolanach martwego Chrystusa)
- obraz św. Marcina - wybitny przykład zachodnioeuropejskiego malarstwa dworskiego z II pół. XVII w.
- obraz św. Tomasza - wartościowy obraz pochodzący z XVII w.
- ambonę z 1594 r. wykonaną w stylu niderlandzkiego manieryzmu
- organy z 1721 r.
- 2 cele karceru z XV w.
- krzyż konsekracyjny malowany na tynku w 1517 r. (odkryty w 1994 r.)
- obraz "Zdjęcie z krzyża" z dawnego ołtarza z XVI w.
- 3 dzwony staliwne z 1923 r. znajdujące się na wieży dzwonnej (mają one wagę: 3400 kg, 2000 kg i 1000 kg)
Ważniejsze daty w historii kościoła:
1359 - budowa katolickiego kościoła św. Jerzego
1470-1475 - rozbudowa świątyni z jednonawowej do trójnawowej krytej stropem
po 1500 - dobudowa prezbiterium i zakrystii z emporą
1515 - kryształowe sklepienie - dzieło mistrza Matza z Gdańska
1525-1946 - świątynia służy protestantom
1594 - renesansowa ambona
1946 - świątynia wraca w użytkowanie katolików
1954 - erygowanie parafii św. Jerzego, od początku kult Matki Bożej Miłosierdzia
1966 - poświęcenie kaplicy na wzór kaplicy w Ostrej Bramie
1973 - wstawienie 16 witraży wykonanych przez Marię Powalisz-Bardońską z Poznania
1982 - założenie biblioteki parafialnej
1992 - ustanowienie przez Metropolitę Warmińskiego Abpa Edmunda Piszcza Archidiecezjalnego Sanktuarium Matki Miłosierdzia i Kętrzyńskiej Kapituły Kolegiackiej
od 1993 - Piesze Pielgrzymki Warmińskie do Wilna i Częstochowy
1992-1995 - odnowienie świątyni
1994 - odkrycie gotyckiego portalu i krzyżackiego karceru
1995 - powstanie muzeum w emporze nad zakrystią
1998 - wykonanie iluminacji kościoła
1999 - podniesienie przez Stolicę Apostolską Kolegiaty św. Jerzego do godności Bazyliki Mniejszej
1999 - poświęcenie i otwarcie lapidarium. Na międzymurzu przy bazylice znajduje się lapidarium. Wyeksponowane są tu najcenniejsze i najciekawsze zabytki (fragmenty pomników i rzeźb nagrobnych) z cmentarzy rodowych i wojennych powiatu kętrzyńskiego.
